زغال سنگ
زغال سنگ نام کانی سیاه رنگی است که از پسماند مواد گیاهی دورانهای قدیم (میلیونهاسال پیش) زمین شناختی تشکیل شده است و به عنوان سوخت و نیز ماده اولیه برخی صنایع شیمیایی برای تولید گاز، کک، روغن، قطران و غیره استفاده میشود. بخش بزرگی از جرم زغال سنگ کربن است. از دیگر ترکیبات زغال سنگ هیدروژن، نیتروژن، اکسیژن و گوگرد است. زغال سنگ در دورانهای گوناگون زمینشناسی و تحت شرایط مختلفی به وجود آمدهاند. تورب، نخستین مرحله تشکیل ذغال سنگ است. پس از آن به ترتیب لینییت، زغال سنگ قیری و آنتراسیت با درجات مختلف درون داشت مواد تشکیل دهنده قرار دارند.
انواع
زغال سنگ حرارتی
زغال سنگ انتراسیت
زغال سنگ نارس (لیگنیت)
کک
کک شو
کاربرد
اگرچه زغال سنگ درگذشته های دور فقط به عنوان نخستین منبع تامین انرژی کاربردداشت ولی امروزه مصارف بسیارمتعددی در دنیا پیدا نموده است. مهم ترین کاربردزغال سنگ برای تولید انرژی وتهیه ی کک برای صنایع فولاد سازی است. به طوری که حدود 70 درصد فولاد دنیا با مصرف زغال سنگ تولید شده است. با این حال هنوزهم مثل گذشته های دور بیش ترین اهمیت مصرف زغال سنگ درجهان برای تامین انرژی و سوخت نیروگاه هاست. هم اکنون 38 درصد برق جهان بانیروگاه های زغال سنگی وحدود 23 درصد انرژی مورد نیاز بشر از زغال سنگ تولید می شود. این سهم در کشورهای مختلف فرق می کند؛ مثلا تا سال 1999 هنوز هم زغال سنگ مهم ترین منبع تامین انرژی درآمریکابود، به طوری که 51 درصد برق آن کشور از زغال سنگ تامین شده است. درکشور ژاپن درسال 1997 حدود 17 درصداز ترکیب سبد انرژی اولیه ژاپن از زغال سنگ تشکیل داده است. این در حالی است که بیش تر زغال سنگ مصرفی برای تولید برق درنیروگاه هابه کار رفته است. به طوری که از کل برق تولید شده ی آن کشور حدود 19 درصد آن از محل سوخت زغال سنگ بوده است. هم چنین درسال 1994 میلادی 36 درصد منبع سوخت نیروگاه های برق کشورهای آسیایی را زغال سنگ تشکیل می داده است. این میزان در کشورچین حدود 80 درصد و درکشورهای هند حدود 75 درصد بوده است. ارزش حرارتی یک کیلوگرم زغال سنگ حرارتی خوب معادل 8000-7000 کیلوکالری است. ارزش حرارتی یک لیتر نفت سفیدحدود 10000 کیلوکالری است. به این دلیل است که هنوز هم زغال سنگ یک منبع مهم سوخت جهان محسوب می شود. امروزه حتی اززغال سنگ های نوع لیگنیتی که ارزش حرارتی کم تری دارند، نیزبه عنوان منبع سوخت کارخانه های سیمان مثلا درکشورهای یوگسلاوی سابق استفاده می شود. امروزه دردنیا کک زغال سنگ به عنوان عامل احیا کننده، درذوب فلزاتی مثل روی و آلومینیوم به کار می رود؛ مثلا از کک درذوب فلز روی به عنوان عامل احیا کننده در روش تقطیراستفاده می شود. در این روش کک حرارتی باعث تولید روی به صورت گاز و گاز منواکسید کربن می شود. سپس این گازها را ازمیان کندانسورهای مختلف عبور می دهند. دراین صورت بخارات فلز روی به صورت مذاب جمع آوری می شود. هم چنین دراسترالیا درصنایع ذوب آلومینیوم به صورت وسیعی از زغال سنگ استفاده می شودکه حدود 10 درصدتولید آلومینیوم دنیا را تشکیل می دهد.
-تولید گازهیدروژن
یکی ازکاربردهای زغال سنگ ها درکارخانه های تولید گازهیدروژن است، روی زغال سنگ های گداخته که حرارتی حدود 1200 درجه ی سانتی گراددارند، آب می ریزند. دراثرحرارت زیادآب تجزیه می شود و با کربن موجود در زغال سنگ واکنش می دهد. گازهیدروژن از آن آزاد می شود. معمولا از این روش بیش تر در کشورهایی استفاده می شود که ازداشتن نفت و گاز بی بهره هستند.
-تبدیل زغال سنگ هابه سوخت مایع
پیش بینی می شود دراواخرقرن جاری تبدیل زغال سنگ ها به سوخت مایع جزءمهم ترین منابع سوخت دنیا شود. این روش مراحل آزمایشگاهی راطی می کندومطالعات جهت امکان پذیری اقتصادی وصنعتی آن درحال انجام است. دراین روش زغال سنگ هارا توسط محلول های اسیدی نظیر CaNO3 تجزیه وموادسوختنی آن رابه صورت ترکیبات مایع جدا می کنند. ازمزایای این روش آن است که مواد معدنی را از زغال سنگ طوری جدا می کند که امکان آلودگی هوا توسط این سوخت جدید به شدت کاهش یابد. از طرف دیگردرصد خلوص مواد آلی سوختنی دراین روش افزایش می یابدودرنتیجه انرژی بیش تری آزاد می شود.
کارخانه ی ساسول در آفریقای جنوبی بزرگ ترین کارخانه ی تولید کنند ی نفت اززغال سنگ دردنیا محسوب می شود. احداث این کارخانه توسط دولت آفریقا ی جنوبی به عنوان یک اقدام استراتژیک جهت محدود کردن وابستگی آن دولت به نفت خام دنیا بوده است. هم چنین درسال 2002 درکشور قزاقستان یک کارخانه ی تولید نفت از زغال سنگ دایرشد. کشورقزاقستان یکی ازتولید کنندگان مهم نفت درجهان است ولی به دلیل آن که تولید نفت از زغال سنگ هزینه ای حدود نصف استخراج نفت ازمیادین نفتی آن کشوردارد، اقدام به ساخت چنین کارخانه ای کرده است.
-سوخت هواپیما
امروزه ازنفت سفید به عنوان سوخت هواپیما ها استفاده می شود. معمولا دردماهای بالا ترکیب نفت سفید تغییر می کندواین مسئله مشکلاتی را برای موتورهواپیما ایجاد می کند. تحقیقات جدید نشان می دهدکه سوخت های تولید شده از زغال سنگ دردماهای بالا تغییر نمی کندوارزش حرارتی زیادی نیز دارد. انتظار می رودکه درقرن 21 از این سوخت برای هواپیما ها استفاده شود. اگرچنین پیش بینی عملی گردد دوباره معادن زغال سنگ در دنیا ارزش استراتژیک پیدا خواهندکرد.
-تولید قطران
معمولا زغال سنگ هایی که برای استفاده درکک سازی به کارمی روند، بخشی غیر قابل استفاده ومضر دارند. دردهه های اخیرسعی شده ازاین قسمت های غیرسوختنی زغال سنگ نیز استفاده شود. یکی ازاین کاربردها تولید قطران وقیراززغال سنگ است.
فرآیند ساخت قطران به این ترتیب است که درهنگام کک سازی از ماسرال های اکسینیت موجود درزغال سنگ ها گازها وموادتقطیری مختلفی به وجود می آید. این مواد تقطیری جمع آوری وپس ازپالایش به شکل قطران یا مواد دیگردرمی آیند. از قطران درصنایع شیمیایی مختلف، تهیه ی مواد آروماتیک وبرای ساخت رنگ های صنعتی استفاده می شود. ازجمله ی محصولات قطران تولید ماده ای به نام امانل است که جهت پوشش لوله های فلزی آب، نفت وگاز به کار می رودوازخوردگی آن ها جلوگیری می کند. مواد آلی نظیر اتیلن، پروپیلن، بنزن، تولن واکسیلن جزءموادآلی مفید دیگری هستند که درفرآیند قطران سازی اززغال سنگ به دست می آیند.